EFSA, Avrupa Birliği tarafından finanse edilen bir AB Ajansıdır. AB tarafından finanse edilmesine karşın yasal düzenlemeler yapan ve yönetim kararları alan diğer AB kurumlarından (Komisyon, Konsey, Parlamento) ve AB Üye Ülkelerinden bağımsız olarak çalışır.
http://www.efsa.europa.eu/ Kuruluş:
EFSA, 1990’lı yıllarda yaşanan bir dizi gıda krizinin ardından gıda güvenilirliği alanındaki risklere ilişkin bilimsel tavsiye ve iletişim kaynağı olması için AB tarafından 2002 yılında 178/2002 EC no’lu “Genel Gıda Kanunu” hükümleri uyarınca kurulmuştur. Genel Gıda Kanunu risk değerlendirme (bilim) ve risk yönetimi (politikalar) sorumluluklarının birbirinden tamamen ayrıldığı bir Avrupa gıda güvenilirliği sistemi meydana getirmiştir. EFSA risk değerlendirmeden (bilim) sorumludur. Buna ilave olarak risk değerlendirme sonuçlarının kamuyla paylaşılması görevi de EFSA’ya aittir.
Amacı:
EFSA’nın temel amacı AB gıda ve yem zincirinin güvenilirliğine katkı sağlamak ve insan hayatının ve sağlığının yüksek düzeyde korunmasını sağlamaktır. Bu amaçları şu şekilde gerçekleştirir:
- Gıda ve yem güvenilirliği, hayvan sağlığı ve refahı, bitki sağlığı ve beslenme (gerektiğinde çevresel etkileşimleri de göz önünde bulundurarak) ile ilgili sorular hakkında AB yöneticileri için bağımsız, güncel ve ihtiyacı karşılayacak nitelikte bilimsel tavsiyeler sağlar;
- Bilimsel çıktıları ve bunların dayanakları hakkında kamuyu bilgilendirir, bunların iletişimini yapar;
- Tavsiyelerin uyumlu olması ve AB gıda güvenilirliği sistemine olan güvenin artırılması için Üye Ülkelerle, kurumsal partnerlerle ve diğer ilgili paydaşlarla birlikte çalışır;
- Gıda ve yem güvenilirliği üzerinde doğrudan veya dolaylı etkisi olan yeni gelişen risklerin tanımlanması, sınıflandırılması ve izlenmesi için örnek veri toplama ve analiz etme metodolojileri geliştirir.
EFSA'nın 2 temel sorumluluğu şunlardır:
- Genel bilimsel değerlendirmeler sonucunda bilimsel tavsiye oluşturmak ve iletişimini yapmak,
- AB piyasasına sunulmadan önce güvenilirlik değerlendirmesi gerektiren gıda ve yem ürünlerinin değerlendirmesini yapmak.
EFSA’nın faaliyet alanları çiftlikten sofraya anlayışı kapsamında bitki koruma, hayvan sağlığı ve refahı, çevresel etkiler, taşıma ve depolama, gıda üretimi ve inovasyon (sağlık beyanları dahil), gıda tüketimi olmak üzere tüm gıda zincirini kapsar.
Yönetim:
1. Yönetim Kurulu (Management Board): EFSA 15 üyeli bir Yönetim Kurulu tarafından yönetilir.
i. EFSA’nın bütçesini ve iş programını belirlemek ve bunların uygulanmasını kontrol etmek,
ii. EFSA İcra Müdürünü (Executive Director), Bilimsel Komite ve Bilimsel Panel üyelerini atamak,
iii. EFSA önceliklerinin görev kapsamı ve amacıyla uyumlu olmasını sağlamak,
iv. Finansal yönetimin ve mali hesap verebilirliğin uygunluğunu sağlamak.
i. Üyeler bir devleti, hükümeti, kurumu veya sektörü temsil edemezler.
ii. Üye seçimi öncesinde Avrupa Komisyonu tarafından açık çağrıya çıkılır, uygun adayların belirlendiği bir kısa liste hazırlanır, Avrupa Parlamentosunun görüşü alındıktan sonra tüm üye atamaları Avrupa Konseyi tarafından yapılır.
iii. Üyelerden 4'ünün tüketicileri ve gıda zincirindeki diğer paydaşları temsil eden kurumlardan gelen bir tecrübeye sahip olması beklenir.
iv. Avrupa Komisyonu 1 üye ile temsil edilir.
2. İcra Müdürü (Executive Director): Operasyonel yönetimden sorumludur ve EFSA’nın resmi temsilcisidir.
a. Yönetim Kurulu tarafından atanır ve üyelerin oy çokluğuyla görevden alınabilir.
b. Tüm operasyonel işlemlerden, personel işlerinden ve yıllık iş programının hazırlanmasından (Komisyon, Parlamento ve Üye Ülkelerle görüşerek) sorumludur.
3. Bilimsel Komite ve Bilimsel Paneller:
1. Bilimsel Komite: Bilimsel Komite, EFSA’nın görev kapsamında yer alan konulardan AB yaklaşımlarının henüz tanımlanmadığı bilimsel alanlarda, uyumlaştırılmış risk değerlendirme metodolojileri geliştirmektedir. EFSA Bilimsel Panelleri tarafından hazırlanan bilimsel görüşlerde tutarlılığı sağlamak üzere genel koordinasyonu da sağlamaktadır. Ayrıca EFSA yönetimine stratejik bilimsel öneriler de sağlamaktadır.
2. Beslenme, Yeni Gıdalar ve Gıda Alerjileri Paneli: Beslenme, yeni gıdalar, besin öğesi kaynakları, belirli gruplara yönelik gıdalar (örneğin bebek formülleri), gıda ürünlerindeki sağlık beyanları, beslenme referans değerleri ve gıda alerjileri konularına ilişkin sorularla ilgilenmektedir.
3. Bitki Koruma Ürünleri ve Kalıntıları Paneli: Pestisitlerin operatörlere, işçilere, tüketicilere ve çevreye yönelik risk değerlendirmeleri üzerine bilimsel tavsiyeler oluşturmaktadır. Panel, pestisitlerin risk değerlendirmesi hakkında kılavuz dokümanlar hazırlamakta ve bunları güncellemektedir. Bu çalışma, Raportör Üye Ülke tarafından yürütülen ve EFSA personeli tarafından gözden geçirilen pestisitlerde kullanılan aktif maddelere ilişkin değerlendirmeleri desteklemektedir.
4. Bitki Sağlığı Paneli: AB'deki bitkilere, bitkisel ürünlere veya biyo-çeşitliliğe zarar verebilecek bitki zararlılarının neden olduğu risklere ilişkin bağımsız bilimsel tavsiyeler oluşturmaktadır. Panel, bu riskleri gıda zincirinin güvenilirliği ve güvencesi bakımından gözden geçirmekte ve değerlendirmektedir.
5. Biyolojik Tehlikeler Paneli: Gıda güvenilirliği ile ilişkili biyolojik tehlikeler ve gıda kaynaklı hastalıklar hakkında bilimsel görüş oluşturmaktadır. Bunlar, insanlara da bulaşabilen hayvan hastalıkları, bulaşıcı süngerimsi ensefalopatiler, gıda mikrobiyolojisi, gıda hijyeni ve bunlarla ilgili atık yönetimi konularını da kapsamaktadır.
6. Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar Paneli: Gıda ve yem güvenilirliği, çevresel risk değerlendirmesi ve moleküler karakterizasyon/bitki bilimi üzerine bağımsız bilimsel tavsiye oluşturmaktadır. Genetiği değiştirilmiş bitkiler, mikroorganizmalar ve hayvanlar üzerine çalışmaktadır.
7. Gıda ile Temas Eden Maddeler, Enzimler ve İşlem Yardımcıları Paneli: Gıdalara eklenen enzimler ve işlem yardımcıları ya da gıda ambalajlarında kullanılan kimyasallar ve ilgili işlemlerin güvenilirliğini değerlendirmektedir.
8. Gıda Katkı Maddeleri ve Aroma Vericiler Paneli: Gıdalara eklenen katkı maddeleri ve aroma vericilerin güvenilirlik değerlendirmesini ve bu maddelere maruz kalan tüketicilerin güvenilirlik değerlendirmesini yapmaktadır. Panelin çalışmalarını çoğunlukla AB’de kullanılmak üzere onaylamasından önce EFSA tarafından değerlendirilen maddeler oluşturmaktadır.
9. Gıda Zincirindeki Bulaşanlar Paneli: Gıda zincirindeki bulaşanlar ve doğal toksik maddeler, mikotoksinler ve onaylanmamış madde kalıntıları gibi istenmeyen maddeler üzerine bilimsel tavsiye oluşturmaktadır.
10. Hayvan Beslenmede Kullanılan Katkı Maddeleri ve Ürünler ya da Maddeler Paneli: Hayvan beslemede kullanılan katkı maddelerinin ve ürünlerin veya maddelerin güvenilirliği ve/veya etkinliği hakkında bilimsel tavsiye oluşturmaktadır. Panel, bu ürün ve maddelerin hedef türler, kullanıcı, hayvansal kaynaklı ürünün tüketicisi ve çevre için güvenilirliğini ve etkinliğini değerlendirir. Ayrıca, hayvan yemlerine kasıtlı olarak eklenen biyolojik ve kimyasal ürünlerin/maddelerin etkinliğine bakmaktadır.
11. Hayvan Sağlığı ve Refahı Paneli: Tüm hayvan hastalıkları ve hayvan refahı konularında bilimsel tavsiye sağlamaktadır. Çalışmalarının çoğunluğunu balık da dahil olmak üzere gıda amaçlı yetiştirilen hayvanlar üzerine yapılanlar oluşturmaktadır.
EFSA Neler Yapıyor?
1. Mevzuatı olan ve mevzuatında onay/izin prosedürü gerektiren konular:
Gıda katkı maddeleri, aroma vericiler, enzimler, yeni gıdalar, sağlık ve beslenme beyanları, pestisitlerin maksimum kalıntı limitleri, gıda ile temas eden madde ve malzemeler, besin öğesi kaynakları, yem katkı maddeleri ve benzeri konularda mevzuatta yer aldığı şekilde onay/izin prosedürü gerekir.
- Konuyla ilgili onay/izin almak isteyen başvuru sahibi mevzuatta belirtilen tüm bilimsel ve idari belgelerle birlikte Üye Ülke Otoritelerine, Avrupa Komisyonuna başvurur. Değerlendirme yapılması istenen başvuruyla ilgili tüm verileri, bilimsel literatürü, insan/hayvan çalışmalarını, toksikolojik çalışmaları başvuru sahibinin kendisinin sunması gerekmektedir.
- Başvurunun bilimsel risk/güvenilirlik değerlendirmesi kısmı EFSA’ya iletilir.
- EFSA tarafından başvuru belgeleri yeterli bulunursa konu ilgili Panele iletilir.
- Panel tarafından sunulan bilimsel çalışmaların, verilerin ve belgelerin değerlendirilmesi sonucunda bilimsel bir görüş oluşturulur.
- Bu görüşte başvurunun onay/izin alabilmesi için gerekli şartları taşıyıp taşımadığı, kullanılması gereken limitler, olumsuz bulunması halinde gerekçeler gibi konular tüm açılardan ele alınarak yöneticilerin karar verebilmesi ve mevzuat çıkarabilmesi için hazır hale getirilir.
- Tavsiye niteliği taşıyan bu görüş tamamlandıktan sonra Avrupa Komisyonuna iletilir.
- Avrupa Komisyonu bünyesinde tüm Üye Ülkelerin birer temsilcisinin bulunduğu Komitelerde görüş incelenir ve karara bağlandıktan sonra mevzuat haline getirilmek üzere Avrupa Parlamentosuna veya Komisyona gönderilir.
- Karar mevzuata aktarılır.
- Avrupa Komisyonu EFSA görüşünde yer alan tavsiyeler doğrultusunda değil, tersi yönde bir karar alacaksa bu kararı mutlaka gerekçelendirmek zorundadır.
2. Genel konular:
Bulaşanlar ve biyolojik tehlikeler, bitki ve hayvan sağlığı, yeni gelişen riskler gibi konularda (3-MCPD, Salmonella, Xysella fastidiosa, BSE gibi) EFSA tarafından Panelleri aracılığıyla bilimsel risk değerlendirmesi gerçekleştirilir ve bilimsel görüşler oluşturulur.
- Bu alanlarda görüş oluşturma talebi Avrupa Komisyonu, Avrupa Parlamentosu veya Üye Ülkelerden gelebileceği gibi EFSA tarafından kendi inisiyatifiyle de (self-tasking) başlatılabilir.
- EFSA’nın kendi inisiyatifiyle çalışacağı konulardaki risk değerlendirmesinde kullanılacak tüm veriler, literatür ve çalışmalar EFSA tarafından toplanır. Bu alanda Üye Ülkelerden veri talep etme hakkı bulunduğu gibi (Üye Ülkeler veri sunmak zorundadır) açık çağrıya çıkarak sektörden ve veri sahibi olan tüm kurumlardan gönüllük esası ile veri isteyebilir.
- Hazırlanan görüş, yararlanılan tüm veriler ve kaynaklarla birlikte yayınlanır.
3. Salgın Değerlendirmeleri:
- Birden fazla Üye Ülkenin etkilendiği gıda salgınları durumunda EFSA uzmanları tarafından gerek olay yerinde gerekse toplanan veriler kullanılarak, Üye Ülke otoriteleri ve ECDC (Avrupa Hastalık Önleme ve Kontrol Merkezi) işbirliğiyle vaka raporları hazırlanmakta, salgının kaynağı tespit edilmeye çalışılarak alınması gereken tedbirler, önlemler, eksiklikler, ihtiyaçlar belirlenerek ileriye dönük tavsiyelerde de bulunulmaktadır.
4. Veri Toplama ve Analiz Etme: EFSA mevzuatla belirlenmiş konularda Üye Ülkelerden zorunlu olarak veri talep eder, toplar ve analiz eder. Bu alanlar şunlardır:
b. Biyolojik tehlikelere ilişkin veriler (zoonoz verileri)
d. Kalıntı (veteriner ilaç, pesitisit)
Üye Ülkelerdeki Risk Değerlendirmeden Sorumlu Kurumlar Neler Yapıyor? :
- AB Üye Ülkelerinin genel AB mevzuatı üzerine çalışma/değişiklik yapma yetkileri bulunmamaktadır, ancak kendi ulusal mevzuatları kapsamında çalışmalarını yürütebilmektedirler.
- Tüm Üye Ülkeler EFSA’ya düzenli olarak mevzuatla belirlenmiş konularda ve EFSA’nın çağrısı ile mevzuatta yer alan konular dışındaki konularda veri sağlamaktadır. Verilerin EFSA’ya gönderilmesi bir takvime bağlanmıştır ve üye ülkelerin temas noktaları tarafından EFSA rehberliğinde belirlenen formatta (FoodEx ve SSD) gönderilmektedir.
- Bilimsel risk değerlendirme çalışmaları üye ülkelerin otoriteleri tarafından gerçekleştirilebildiği gibi EFSA tarafından birden fazla ülkeyi kapsayacak şekilde de yapılmaktadır. Üye Ülkeler, kendi ülkelerindeki krizler ve ülkelerine özgü sorunlar üzerine risk değerlendirmesi yapmakta, ayrıca ülkelerindeki riskleri önceliklendirerek bu konular üzerine çalışmaktadırlar. Ayrıca, tespit ettikleri yeni gelişen riskleri EFSA’nın ilgili bilimsel ağında paylaşarak EFSA ve diğer Üye Ülkelerin dikkatini bu konulara çekmektedirler.
- Üye Ülkelerin risk değerlendirme otoritelerinin yapıları, kapsamları ve büyüklükleri farklılık göstermektedir. Bazı ülkelerin otoriteleri BfR (Almanya), ANSES (Fransa), FSA (İngiltere), FSAI (İrlanda) büyük, kapsamlı (örneğin BfR bünyesinde kendi laboratuvarlarını barındırmaktadır) ve risk değerlendirme alanında çok aktif iken bazı ülkelerin otoriteleri daha küçük yapıdadırlar. Adı geçen risk değerlendirme otoriteleri tüm dünyanın dikkatini çeken bisfenol A, glifosat gibi konularda kendi yapıları içindeki bilim insanları ile bağımsız risk değerlendirmelerini gerçekleştirmişler ve yayımlamışlardır. Hatta EFSA ile farklı görüşleri savundukları zamanlar olmuştur.
Üye Ülkelerdeki Risk Değerlendirmeden Sorumlu Kurumların EFSA Çalışmalarına Katılımı:
Üye Ülke otoriteleri farklı şekillerde EFSA çalışmalarına katılım sağlayabilirler:
1. EFSA İstişare Forumu (Advisory Forum): EFSA İstişare Forumu, 28 Üye Ülke, İzlanda ve Norveç’in ulusal gıda güvenilirliği otoritelerinin temsilcilerinden oluşmaktadır. Her bir ulusal otorite, gıda zincirinin ulusal düzeydeki risk değerlendirmesinden sorumlu olmakla birlikte, ulusal otoritelerin tam rolü ülkeye göre değişiklik gösterebilmektedir.
- İsviçre ve AB aday ülkeleri de gözlemci olarak İstişare Forumu toplantılarına katılabilmektedirler.
- Forum aracılığıyla ülkeler, risk değerlendirme ve risk iletişimi konularında güçlerini birleştirme şansı bulmaktadırlar. Üyeler, Forumu, bilimsel konular, çalışma programı ve öncelikler konusunda EFSA'ya tavsiyelerde bulunmak ve yeni gelişen riskleri mümkün olduğunca kısa sürede tanımlamak için kullanmaktadır.
- Üyeler, EFSA ile ve kendi aralarında, özellikle bilimsel veri değişimi, risk iletişimi aktivite ve mesajlarının koordine edilmesi, tartışmalı konular ve farklı görüşlerin ele alınması, işlerin koordine edilmesi ve tekrarlanmasının engellenmesi için bilgi değişimi, kaynakların birleştirilmesi ve çalışma programlarının düzenlenmesini hedeflemektedirler.
2. EFSA Temas Noktaları (Focal Points): Temas Noktaları, EFSA ile ulusal gıda güvenilirliği otoriteleri, araştırma enstitüleri ve diğer paydaşlar arasında ara yüz olarak işlev görmektedir.
• Temas Noktaları ağı, 28 Üye Ülke, İzlanda ve Norveç'in yanı sıra aday ülkelerin temsilcilerinden oluşmaktadır.
• Temas Noktaları, Üye Ülkelerin kendi aralarında ve EFSA ile olan bilimsel işbirliğini ve ağ oluşturma faaliyetlerini önemli ölçüde geliştirmektedir. Temas Noktaları bu işlevini;
o bilimsel bilgilerin ve uzmanların değişimine yardımcı olarak,
o işbirliği faaliyetleri ve bilimsel projeler konusunda tavsiyede bulunarak,
o risk değerlendirme alanındaki eğitimleri teşvik ederek,
o Üye Ülkelerde EFSA'nın bilimsel görünürlüğünü ve EFSA'ya erişimi artırarak yerine getirmektedir.
• EFSA ve Temas Noktaları, genellikle yılda 4 kez, İstişare Forumu toplantılarının öncesinde bir araya gelmektedir.
• Temas Noktaları, faaliyetlerini yıllık olarak EFSA'ya rapor etmektedir (2013 yılına kadar Temas Noktaları Faaliyet Raporlarının içinde, 2014'ten beri EFSA Bilimsel İşbirliği Raporlarının içinde).
3. EFSA Bilimsel Ağları: EFSA, AB Üye Ülkelerinin ulusal olarak belirlediği ve belirli bilimsel alanlarda (örneğin, yeni gelişen riskler, pestisit kalıntı izleme) uzmanlığa sahip olan kuruluşları çeşitli ağlar oluşturarak koordine etmektedir.
• Avrupa Komisyonunun ve diğer kuruluşların, özel uzmanlık alanlarına sahip olan temsilcileri (AB dışındaki kuruluşlar dâhil olmak üzere), ilgili EFSA ağına katılmak üzere davet edilebilmektedir.
• Bilimsel ağlar, aktiviteleri koordine ederek, bilgi alışverişine imkân tanıyarak, ortak projeler geliştirerek ve uygulayarak, uzmanların ve en iyi uygulamaların değişimini sağlayarak bilimsel işbirliğini kolaylaştırmaktadır.
GKGM – EFSA İlişkileri:
EFSA yukarıda bahsedilen hedeflerine ulaşmak için üye ülkelerin yanı sıra aday ve potansiyel aday ülkelerle de çalışmalar yürütmekte ve bu ülkeleri EFSA’nın görev alanına giren konularda üyelik sürecindeki görev ve sorumluluklarına hazırlamaktadır.
Bu kapsamda EFSA tarafından IPA çatısı altında hazırlanan "Aday ve Potansiyel Aday Ülkelerin EFSA'ya Hazırlanması" başlıklı katılım öncesi program 2005 yılından itibaren aday ve potansiyel aday ülkelerin katılımıyla yürütülmektedir. Programın hedef grubu aday ülkelerdeki gıda/yem güvenilirliği, hayvan ve bitki sağlığı gibi EFSA ile benzer sorumluluk alanına sahip olan kurumlardır. Ülkemizde ilgili proje Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı altında Gıda ve Kontrol Genel Müdürlüğü (GKGM) tarafından yürütülmektedir. Söz konusu projeye ülkemizin yanı sıra Bosna Hersek, Arnavutluk, Karadağ, Sırbistan ve Kosova katılım sağlamakta olup, çok taraflı bir program yürütülmektedir.
Programın temel amaçları:
• EFSA'nın faaliyetleri ile ilgili alanlarda çalışan yetkili kurumları gelecekte EFSA ağlarına katılabilmeleri için hazırlamak,
• Aday ülkelerin gelecekte EFSA bilimsel ağlarına katılımını sağlamak üzere, iletişim ve bilgi değişim sistemlerinin oluşturulmasına katkıda bulunmak,
• Özellikle risk değerlendirme ve veri toplama konularında olmak üzere EFSA'nın kullandığı yöntem hakkında bilgi transferi sağlamak,
• Risk değerlendirmeyle ilişkili iletişim faaliyetlerini desteklemektir.
EFSA bahse konu programın yürütülmesi ve EFSA ile ilgili çalışmaların gerçekleştirilmesi amacıyla EFSA temas noktasını Genel Müdürlüğümüz bünyesinde oluşturmuştur.
GKGM bünyesinde faaliyet göstermekte olan Risk Değerlendirme Daire Başkanlığının yapılandırılmasında, Bilimsel Komisyonların görev kapsamlarının ve çalışma prensiplerinin belirlenmesinde EFSA ile işbirliğinde yürütülen söz konusu programdan büyük kazanımlar sağlanmış olup, EFSA yapısı örnek alınmıştır.
Program sayesinde EFSA’nın yönetim araçlarından biri olan ve tüm AB ülkelerinin gıda güvenilirliği alanında görev yapan kurumlarının üst düzey yöneticilerinin katılım sağladığı İstişare Forumu toplantılarına, tüm AB ülkelerinin gıda güvenilirliği alanında görev yapan kurumlarının iletişim birimlerinin katılım sağladığı İletişim Uzmanları Ağı toplantılarına, AB üye ülkelerinde konu uzmanlarının etkin faaliyet gösterdiği Bilimsel Ağ toplantılarına, ayrıca aday ülkeler için düzenlenen tüm eğitim programlarına katılım sağlanmakta ve ülkemiz temsil edilmektedir.
